Poniżej zamieszczony skrócony rys dotyczący bractw kurkowych napisałam na podstawie dostępnych materiałów tytułem wstępu do folderu, jaki miał być wydany z okazji Kongres Zjednoczenia, który odbył się w 2009 roku w Lidzbarku Welskim. Nie jest to żadne opracowanie naukowe a jedynie krótka notatka. Do Bractwa Kurkowego w Lidzbarku Welskim należał mój zmarły mąż, Andrzej Wróbel. Należą do niego również moi synowie Bartłomiej i Maciej i ja.
Idea
bractw kurkowych jako organizacji powoływanych do życia względami
praktycznymi, zrodziła się na zachodzie Europy w wiekach średnich.
Przeniesienie tej idei na ziemie polskie nastąpiło wraz z lokacją miast według prawa magdeburskiego. Narzucało ono
mieszkańcom nowo powstających miast obowiązek zorganizowania ich obrony.
Władca
wystawiający akt lokacji często już w tym dokumencie z własnej woli lub na
prośbę mieszczan, wyrażał zgodę na
ufortyfikowanie miasta. Opasanie miasta murami obronnymi i fosą świadczyło o prestiżu jego mieszkańców. Łączyło się z tym przyjęcie przez mieszczan kolejnego, ważnego
obowiązku, tj. samodzielnej obrony wznoszonych obwarowań. Ich poszczególne
odcinki powierzano cechom, na których spoczywał obowiązek czuwania nad bezpieczeństwem
i kondycją konkretnych baszt, bram i fragmentów łączących je murów, a w razie
potrzeby czynnej ich obrony.
Wiązało
się to z koniecznością przekształcenia mieszczan,
którzy byli głownie rzemieślnikami, w
sprawnych obrońców, znających żołnierskie rzemiosło, przynajmniej w minimalnym
zakresie, aby w razie potrzeby bez wahania mogli stanąć na murach z bronią.
Obrońcy posługiwali się początkowo łukiem, później z kuszą, a od XVI w. bronią
palną . Tego szewcy, krawcy, piekarze czy złotnicy musieli się dopiero nauczyć.
Posługiwania się bronią uczyły właśnie bractwa kurkowe zwane także kurkowymi
bractwami strzeleckimi lub towarzystwami strzeleckimi.
Jak wynika z dokumentów, chociaż
dzieje kurkowych bractw strzeleckich ani na zachodzie Europy ani w Polsce nie
są jeszcze dokładnie przebadane, niegdyś na obszarze ziem polskich działało, w
sposób udokumentowany źródłowo, ponad 240 towarzystw strzeleckich. Trudne
polskie losy nie sprzyjały zacieśnianiu wzajemnych więzi polskich z miastami
zachodniej Europy. Stąd też wiele wspólnych, strzeleckich tradycji odeszło w
zapomnienie, szczególnie od chwili utraty przez Rzeczpospolitą niepodległości w
wyniku rozbiorów.
W
zaborze rosyjskim jakakolwiek działalność tego typu była zakazana podobnie jak
w Polsce (PRL) po II Wojnie Światowej.
Na
terenie zaboru pruskiego bractwa mogły kontynuować działalność, ale spotkały
się z naciskami germanizacyjnymi. Odradzanie się strzeleckich organizacji na
dobre obserwować można dopiero w II poł. XIX w., kiedy to głównie bractwa
wielkopolskie przeżywały prawdziwy renesans.
Stosunkowo
najwięcej swobody miały bractwa na terenie zaboru austriackiego, szczególnie w
dobie autonomicznej. Ale i tu także wcześniej, bo już w latach 30. XIX w.,
reaktywowane zostało po czterdziestoletniej przerwie, jako Towarzystwo
Strzeleckie Krakowskie, prastare Krakowskie Bractwo Kurkowe. Wznowiło
działalność Mieszczańskie Towarzystwo Strzeleckie we Lwowie, które w 1844 r.
otrzymało w darze od cesarzowej austriackiej szarfę do swego sztandaru.
Coraz
więcej bractw zaczęło powstawać również na Śląsku, gdzie w 1849 r., z
inicjatywy raciborskiego bractwa, doszło do powołania Górnośląskiego Związku
Strzeleckiego (Oberschlesischer Schutzenbund), zrzeszającego w chwili powstania
strzeleckie organizacje z 9 miast, tj.: z Bytomia (Beuthen). Gliwic (Gleiwitz).
Głubczyc (Leobschutz), Koźla (Cosel), Mysłowic (Myslowitz), Raciborza
(Ratibor). Ujazdu (Ujesd) i Żor (Sohrau). Znalazły się wśród nich jedne z
najstarszych górnośląskich bractw. Od następnego roku Związek rozpoczął
ożywioną działalność, stale powiększając swe szeregi o nowych członków, w tym
także od 1875 r. o Bractwo Strzeleckie z Tarnowskich Gór.
Charakterystyczną
formą tej działalności było przede wszystkim organizowanie dorocznych
uroczystości związkowych w miastach, w których funkcjonowały poszczególne
bractwa. W 1905 r. miejscem takiego zjazdu były Tarnowskie Góry. Imprezy te,
podobnie jak dziś, stanowiły swoistą atrakcję towarzyską i wydarzenie
kulturalne.
Na
5 maja 1907 zwołany został do Bytomia zjazd delegatów tworzących go bractw w
liczbie 51 delegowanych. Wśród uczestników spotkania wymienione zostało także
Bractwo Strzeleckie z Tarnowskich Gór. Wiadomo również, że w 1907 r. w skład
związku wchodziło 25 bractw górnośląskich o łącznej liczbie 1729 członków.
Zjazd ponownie powierzył, na następne trzy lata, kierowanie sprawami
związkowymi bractwu bytomskiemu. Na zjeździe podjęto uchwałę o zorganizowaniu dorocznych
związkowych zawodów strzeleckich w Koźlu, dla upamiętnienia 100. rocznicy
oblężenia twierdzy Koźle, co miało być uwiecznione wybiciem pamiątkowego
medalu. Działalność
Górnośląskiego Związku Strzeleckiego gdy Górny Śląsk powrócił w granice Polski zamarła,
tak jak i wielu śląskich bractw kurkowych, które nie mogły się odnaleźć w nowej
rzeczywistości politycznej, ale już w 1923 r. powstała w bractwie w Mikołowie
inicjatywa odrodzenia ruchu strzeleckiego na Śląsku.
Po opracowaniu własnego statutu i
uzyskaniu jego zatwierdzenia przez władze, mikołowskie bractwo przystąpiło do
nawiązania kontaktu z bractwami w Wielkopolsce. W tej dzielnicy bractwa
kurkowe były szczególnie liczne i popularne. Tu właśnie skrystalizowała się idea ich zjednoczenia. Już
7 sierpnia 1922 w Poznaniu spotkali
się przedstawiciele ponad 130 różnych
towarzystw strzeleckich, głównie z obszaru byłego zaboru pruskiego i podjęli decyzję o powołaniu Zjednoczenia
Kurkowych Bractw Strzeleckich Zachodnich Ziem Polskich. Statut
Zjednoczenia, opublikowany w 1923 r., zakładał możliwość udziału w jego pracach
bractw nie tylko z województw poznańskiego i pomorskiego, ale także z terenu
Śląska. Był to początek tworzenia ogólnopolskiej struktury, w ramach której do
wybuchu II wojny światowej znalazła się większość polskich bractw kurkowych.
Reprezentanci górnośląskich bractw
przybyli już na drugi zjazd delegatów, połączony z I Kongresem Zjednoczenia,
którego obrady toczyły się w dniach od 30 sierpnia do 4 września 1924 w
Poznaniu. Zapadła tam decyzja o utworzeniu czterech okręgów: Poznańskiego.
Pomorskiego, Bydgoskiego i Śląskiego. Organizatorem Kongresu Zjednoczenia zostało bractwo z Mikołowa.
Zebranie konstytuujące je zwołano na 7 grudnia 1924 r. do Mikołowa. Uczestniczyli w nim przedstawiciele
trzech bractw: Rybnika, Tarnowskich Gór i gospodarzy, a także w charakterze
obserwatorów, delegaci będącego dopiero w stadium organizacji bractwa z
Wodzisławia Śląskiego. Szybko powiększyła się liczba członków Okręgu i nowych
bractw na Górnym Śląsku.
Kolejny
zjazd Zjednoczenia, obradujący we wrześniu 1925 r. w Bydgoszczy podjął uchwałę
o dokonaniu zmiany nazwy na Zjednoczenie Bractw Strzeleckich Rzeczypospolitej
Polskiej.
Obrady czwartego zjazdu,
zorganizowano na początku sierpnia 1926 r. już na Górnym Śląsku w Żorach dla
uświetnienia jubileuszu 150-lecia powstania tego bractwa. Wybito także okolicznościowy
medal. W przeddzień otwarcia zjazdu utworzone zostało bractwo w Katowicach a w
trakcie obrad dokonano uroczystego poświecenia sztandaru Zjednoczenia. Wśród
umieszczonych na awersie płatu sztandaru symboli ziem, z których pochodziły
zrzeszone w Zjednoczeniu bractwa, znalazł się także symbol Śląska.
Zwołany rok później do Grudziądza
piąty kongres dokonał statutowej zmiany nazwy Zjednoczenia. Odtąd brzmiała ona:
Zjednoczenie Kurkowych Bractw Strzeleckich Rzeczypospolitej Polskiej.
Siódmy Zjazd Delegatów Zjednoczenia
odbył się w Poznaniu w czerwcu 1929 r. Połączony był z przypadającym wówczas
jubileuszem 675-lecia powstania poznańskiego bractwa. Dowodem rosnącego
znaczenia bractw górnośląskich – w tym i tarnogórskiego – stało się powierzenie
im organizacji IV Kongresu Zjednoczenia, przypadającego na 10-lecie istnienia
organizacji a jednocześnie 10-lecie powrotu Górnego Śląska do Macierzy. Na
miejsce obrad, nad którymi Patronat Honorowy objął prezydent Rzeczypospolitej
prof. Ignacy Mościcki (1867-1946). wybrane zostały Katowice.
Równie
imponujący był V Kongres Zjednoczenia, zorganizowany w 1936 r. w Gdyni,
najmłodszym polskim mieście i porcie. 7 śląskich bractw reprezentowało 88
delegatów. Była to zarazem ostatnia przed wybuchem II wojny światowej tak imponująca
strzelecka impreza o randze ogólnopolskiej.
1
września 1939 przerwał działalność wszystkich polskich bractw kurkowych. Już
wkrótce wielu z braci straciło życie z rąk okupantów, a strzelnice brackie
stały się nieraz miejscem rozstrzeliwań Polaków (np. w Inowrocławiu).
Po II Wojnie Światowej działalność
wszelkich organizacji paramilitarnych, w tym także strzeleckich bractw
kurkowych na terenie PRL była zakazana.
Jedynym bractwem, któremu udało się
przetrwać powojenne represje było Towarzystwo Strzeleckie - Bractwo Kurkowe w
Krakowie. Jemu właśnie przypadła historyczna rola ochrony od zapomnienia
"żywych" tradycji strzeleckich.
W 1978 r. zorganizowano w Muzeum
Narodowym w Poznaniu wystawę ukazującą tradycje bractw kurkowych.
W
1986 roku wznowiło działalność Bractwo Strzeleckie w Bytomiu, a w roku następnym
w Kórniku. W Kórniku zorganizowano także
w 1991 roku spotkanie, na którym podjęto decyzję o reaktywowaniu Zjednoczenia Kurkowych Bractw Strzeleckich RP.
Pierwszy powojenny kongres zwołano
do Poznania w listopadzie 1991 r. Wzięli w nim udział delegaci z Krakowa,
Bytomia, Kórnika, Kalisza, Kościana, Pogorzeli i Śremu. Kongres uchwalił
statut, nakreślił program organizacji oraz wybrał jej władze. Prezesem wybrano Tadeusza A.
Jakubiaka, wiceprezesami Zdzisława Maja i Ireneusza Dobrowolskiego,
sekretarzami Przemysława Wojciechowskiego i Jacka Sytka, funkcję marszałka
powierzono Jerzemu Wypychowi, a skarbnika Andrzejowi Ciastowskiemu.
Pierwszym królem odrodzonego
Zjednoczenia został brat Roman Rybacki z Rawicza. W trakcie kadencji odbyty się
doroczne zjazdy delegatów w 1992 w Bytomiu i w 1993 w
Śmiglu.
Zjazd delegatów zwołany wiosną 1995 r.
do Stargardu Gdańskiego realizując uchwały Kon-gresu powołał okręgi: pomorski,
poznański, leszczyński, ostrowski, centralny, śląski i krakowski. Tym samym
zakończono odtwarzanie podstawowych struktur przedwojennych Zjednoczenia Bractw
Strzeleckich.
Na Zjeździe Delegatów w Szamotułach
w 1999 delegaci podejmują uchwałę ustanawiającą św. Sebastiana patronem polskich
bractw kurkowych. Tenże Zjazd podejmuje uchwałę o zwołaniu Nadzwyczajnego
Zebrania Delegatów celem ustanowienia nowego statutu organizacji. Odbywa się on
27 listopada 1999 r we Wrocławiu, i delegaci podejmują
uchwałę o
zmianie Statutu Zjednoczenia.
W kwietniu 2000 roku na posiedzeniu
Zarządu podjęto uchwałę o restytuowaniu okręgu Bydgoskiego.
W
czerwcu 2000 roku na IX Kongresie Delegatów Zjednoczenia przedstawiciele
bractw
wybierają nowy Zarząd.
Od wiosny 1992 roku jest ono
członkiem Europejskiej Federacji Historycznych
Bractw
Strzeleckich (EGS). Polscy bracia brali udział w europejskich spotkaniach: w
1992 w
22 Genk
(Belgia), w 1994 w Medebach (Niemcy), w 1996 w Haakcbergen (Holandia) w 1998 w Krakowie
, a w 2000 w Gareel (Niemcy). W listopadzie 2001 ok. 300 osobowa grupa braci i ich
rodzin uczestniczyła w pielgrzymce do Ojca św., który przyjął europejskich
strzelców
kurkowych na
specjalnej audiencji.
Polskiemu Zjednoczeniu powierzono organizację
europejskiego spotkania, które odbyło się w 1998 r. w Krakowie. Aktualnie Zjednoczenie
zrzesza 78 bractw przynależnych organizacyjnie do 9 okręgów: bydgoskiego, centralnego,
krakowskiego, leszczyńskiego, ostrowskiego, poznańskiego, pomorskiego, śląskiego
i szamotulskiego.
W październiku 2009 roku Kongres
Zjednoczenia odbył się w Lidzbarku Welskim. Lidzbarskie Bractwo Kurkowe.