BRACTWA KURKOWE

Poniżej zamieszczony skrócony rys dotyczący bractw kurkowych napisałam na podstawie dostępnych materiałów tytułem wstępu do folderu,  jaki miał być wydany z okazji Kongres Zjednoczenia, który  odbył się w 2009 roku w Lidzbarku Welskim. Nie jest to żadne opracowanie naukowe a jedynie krótka notatka. Do Bractwa Kurkowego w Lidzbarku Welskim należał mój zmarły mąż, Andrzej Wróbel. Należą do niego również moi synowie Bartłomiej i Maciej i ja.

Idea bractw kurkowych jako organizacji powoływanych do życia względami praktycznymi, zrodziła się na zachodzie Europy w wiekach średnich. Przeniesienie tej idei na ziemie polskie nastąpiło wraz z lokacją miast według  prawa magdeburskiego. Narzucało ono mieszkańcom nowo powstających miast  obowiązek zorganizowania ich obrony.

Władca wystawiający akt lokacji często już w tym dokumencie z własnej woli lub na prośbę mieszczan,  wyrażał zgodę na ufortyfikowanie miasta. Opasanie miasta murami obronnymi i fosą  świadczyło o  prestiżu jego mieszkańców. Łączyło się z tym  przyjęcie przez mieszczan kolejnego, ważnego obowiązku, tj. samodzielnej obrony wznoszonych obwarowań. Ich poszczególne odcinki powierzano cechom, na których spoczywał obowiązek czuwania nad bezpieczeństwem i kondycją konkretnych baszt, bram i fragmentów łączących je murów, a w razie potrzeby czynnej ich obrony.

Wiązało się to  z koniecznością przekształcenia mieszczan, którzy byli głownie rzemieślnikami,  w sprawnych obrońców, znających żołnierskie rzemiosło, przynajmniej w minimalnym zakresie, aby w razie potrzeby bez wahania mogli stanąć na murach z bronią. Obrońcy posługiwali się początkowo łukiem, później z kuszą, a od XVI w. bronią palną . Tego szewcy, krawcy, piekarze czy złotnicy musieli się dopiero nauczyć. Posługiwania się bronią uczyły właśnie bractwa kurkowe zwane także kurkowymi bractwami strzeleckimi lub towarzystwami strzeleckimi.

            Jak wynika z dokumentów, chociaż dzieje kurkowych bractw strzeleckich ani na zachodzie Europy ani w Polsce nie są jeszcze dokładnie przebadane, niegdyś na obszarze ziem polskich działało, w sposób udokumentowany źródłowo, ponad 240 towarzystw strzeleckich. Trudne polskie losy nie sprzyjały zacieśnianiu wzajemnych więzi polskich z miastami zachodniej Europy. Stąd też wiele wspólnych, strzeleckich tradycji odeszło w zapomnienie, szczególnie od chwili utraty przez Rzeczpospolitą niepodległości w wyniku rozbiorów.

W zaborze rosyjskim jakakolwiek działalność tego typu była zakazana podobnie jak w Polsce (PRL) po II Wojnie Światowej.

Na terenie zaboru pruskiego bractwa mogły kontynuować działalność, ale spotkały się z naciskami germanizacyjnymi. Odradzanie się strzeleckich organizacji na dobre obserwować można dopiero w II poł. XIX w., kiedy to głównie bractwa wielkopolskie przeżywały prawdziwy renesans.

Stosunkowo najwięcej swobody miały bractwa na terenie zaboru austriackiego, szczególnie w dobie autonomicznej. Ale i tu także wcześniej, bo już w latach 30. XIX w., reaktywowane zostało po czterdziestoletniej przerwie, jako Towarzystwo Strzeleckie Krakowskie, prastare Krakowskie Bractwo Kurkowe. Wznowiło działalność Mieszczańskie Towarzystwo Strzeleckie we Lwowie, które w 1844 r. otrzymało w darze od cesarzowej austriackiej szarfę do swego sztandaru.

Coraz więcej bractw zaczęło powstawać również na Śląsku, gdzie w 1849 r., z inicjatywy raciborskiego bractwa, doszło do powołania Górnośląskiego Związku Strzeleckiego (Oberschlesischer Schutzenbund), zrzeszającego w chwili powstania strzeleckie organizacje z 9 miast, tj.: z Bytomia (Beuthen). Gliwic (Gleiwitz). Głubczyc (Leobschutz), Koźla (Cosel), Mysłowic (Myslowitz), Raciborza (Ratibor). Ujazdu (Ujesd) i Żor (Sohrau). Znalazły się wśród nich jedne z najstarszych górnośląskich bractw. Od następnego roku Związek rozpoczął ożywioną działalność, stale powiększając swe szeregi o nowych członków, w tym także od 1875 r. o Bractwo Strzeleckie z Tarnowskich Gór.

Charakterystyczną formą tej działalności było przede wszystkim organizowanie dorocznych uroczystości związkowych w miastach, w których funkcjonowały poszczególne bractwa. W 1905 r. miejscem takiego zjazdu były Tarnowskie Góry. Imprezy te, podobnie jak dziś, stanowiły swoistą atrakcję towarzyską i wydarzenie kulturalne.  

Na 5 maja 1907 zwołany został do Bytomia zjazd delegatów tworzących go bractw w liczbie 51 delegowanych. Wśród uczestników spotkania wymienione zostało także Bractwo Strzeleckie z Tarnowskich Gór. Wiadomo również, że w 1907 r. w skład związku wchodziło 25 bractw górnośląskich o łącznej liczbie 1729 członków. Zjazd ponownie powierzył, na następne trzy lata, kierowanie sprawami związkowymi bractwu bytomskiemu. Na zjeździe podjęto  uchwałę o zorganizowaniu dorocznych związkowych zawodów strzeleckich w Koźlu, dla upamiętnienia 100. rocznicy oblężenia twierdzy Koźle, co miało być uwiecznione wybiciem pamiątkowego medalu. Działalność Górnośląskiego Związku Strzeleckiego gdy Górny Śląsk powrócił w granice Polski zamarła, tak jak i wielu śląskich bractw kurkowych, które nie mogły się odnaleźć w nowej rzeczywistości politycznej, ale już w 1923 r. powstała w bractwie w Mikołowie inicjatywa odrodzenia ruchu strzeleckiego na Śląsku.

Po opracowaniu własnego statutu i uzyskaniu jego zatwierdzenia przez władze, mikołowskie bractwo przystąpiło do nawiązania kontaktu z bractwami w Wielkopolsce. W tej dzielnicy bractwa kurkowe były szczególnie liczne i popularne. Tu właśnie  skrystalizowała się idea ich zjednoczenia. Już 7 sierpnia 1922 w Poznaniu spotkali się przedstawiciele ponad 130 różnych towarzystw strzeleckich, głównie z obszaru byłego zaboru pruskiego i podjęli decyzję o powołaniu Zjednoczenia Kurkowych Bractw Strzeleckich Zachodnich Ziem Polskich. Statut Zjednoczenia, opublikowany w 1923 r., zakładał możliwość udziału w jego pracach bractw nie tylko z województw poznańskiego i pomorskiego, ale także z terenu Śląska. Był to początek tworzenia ogólnopolskiej struktury, w ramach której do wybuchu II wojny światowej znalazła się większość polskich bractw kurkowych.

            Reprezentanci górnośląskich bractw przybyli już na drugi zjazd delegatów, połączony z I Kongresem Zjednoczenia, którego obrady toczyły się w dniach od 30 sierpnia do 4 września 1924 w Poznaniu. Zapadła tam decyzja o utworzeniu czterech okręgów: Poznańskiego. Pomorskiego, Bydgoskiego i Śląskiego. Organizatorem Kongresu  Zjednoczenia zostało bractwo z Mikołowa. Zebranie konstytuujące je zwołano na 7 grudnia 1924 r. do Mikołowa. Uczestniczyli w nim przedstawiciele trzech bractw: Rybnika, Tarnowskich Gór i gospodarzy, a także w charakterze obserwatorów, delegaci będącego dopiero w stadium organizacji bractwa z Wodzisławia Śląskiego. Szybko powiększyła się liczba członków Okręgu i nowych bractw na Górnym Śląsku.

            Kolejny zjazd Zjednoczenia, obradujący we wrześniu 1925 r. w Bydgoszczy podjął uchwałę o dokonaniu zmiany nazwy na Zjednoczenie Bractw Strzeleckich Rzeczypospolitej Polskiej.

            Obrady czwartego zjazdu, zorganizowano na początku sierpnia 1926 r. już na Górnym Śląsku w Żorach dla uświetnienia jubileuszu 150-lecia powstania tego bractwa. Wybito także okolicznościowy medal. W przeddzień otwarcia zjazdu utworzone zostało bractwo w Katowicach a w trakcie obrad dokonano uroczystego poświecenia sztandaru Zjednoczenia.             Wśród umieszczonych na awersie płatu sztandaru symboli ziem, z których pochodziły zrzeszone w Zjednoczeniu bractwa, znalazł się także symbol Śląska.

            Zwołany rok później do Grudziądza piąty kongres dokonał statutowej zmiany nazwy Zjednoczenia. Odtąd brzmiała ona: Zjednoczenie Kurkowych Bractw Strzeleckich Rzeczypospolitej Polskiej.

            Siódmy Zjazd Delegatów Zjednoczenia odbył się w Poznaniu w czerwcu 1929 r. Połączony był z przypadającym wówczas jubileuszem 675-lecia powstania poznańskiego bractwa. Dowodem rosnącego znaczenia bractw górnośląskich – w tym i tarnogórskiego – stało się powierzenie im organizacji IV Kongresu Zjednoczenia, przypadającego na 10-lecie istnienia organizacji a jednocześnie 10-lecie powrotu Górnego Śląska do Macierzy. Na miejsce obrad, nad którymi Patronat Honorowy objął prezydent Rzeczypospolitej prof. Ignacy Mościcki (1867-1946). wybrane zostały Katowice.

            Równie imponujący był V Kongres Zjednoczenia, zorganizowany w 1936 r. w Gdyni, najmłodszym polskim mieście i porcie. 7 śląskich bractw reprezentowało 88 delegatów. Była to zarazem ostatnia przed wybuchem II wojny światowej tak imponująca strzelecka impreza o randze ogólnopolskiej.

1 września 1939 przerwał działalność wszystkich polskich bractw kurkowych. Już wkrótce wielu z braci straciło życie z rąk okupantów, a strzelnice brackie stały się nieraz miejscem rozstrzeliwań Polaków (np. w Inowrocławiu).

Po II Wojnie Światowej działalność wszelkich organizacji paramilitarnych, w tym także strzeleckich bractw kurkowych na terenie PRL była zakazana.

            Jedynym bractwem, któremu udało się przetrwać powojenne represje było Towarzystwo Strzeleckie - Bractwo Kurkowe w Krakowie. Jemu właśnie przypadła historyczna rola ochrony od zapomnienia "żywych" tradycji strzeleckich.

            W 1978 r. zorganizowano w Muzeum Narodowym w Poznaniu wystawę ukazującą tradycje bractw kurkowych.

            W 1986 roku wznowiło działalność Bractwo Strzeleckie w Bytomiu, a w roku następnym w Kórniku. W Kórniku zorganizowano także w 1991 roku spotkanie, na którym podjęto decyzję o reaktywowaniu Zjednoczenia Kurkowych Bractw Strzeleckich RP.

            Pierwszy powojenny kongres zwołano do Poznania w listopadzie 1991 r. Wzięli w nim udział delegaci z Krakowa, Bytomia, Kórnika, Kalisza, Kościana, Pogorzeli i Śremu. Kongres uchwalił statut, nakreślił program organizacji oraz wybrał jej władze. Prezesem wybrano Tadeusza A. Jakubiaka, wiceprezesami Zdzisława Maja i Ireneusza Dobrowolskiego, sekretarzami Przemysława Wojciechowskiego i Jacka Sytka, funkcję marszałka powierzono Jerzemu Wypychowi, a skarbnika Andrzejowi Ciastowskiemu.

            Pierwszym królem odrodzonego Zjednoczenia został brat Roman Rybacki z Rawicza. W trakcie kadencji odbyty się doroczne zjazdy delegatów w 1992 w Bytomiu i w 1993 w

Śmiglu.

Zjazd delegatów zwołany wiosną 1995 r. do Stargardu Gdańskiego realizując uchwały Kon-gresu powołał okręgi: pomorski, poznański, leszczyński, ostrowski, centralny, śląski i krakowski. Tym samym zakończono odtwarzanie podstawowych struktur przedwojennych Zjednoczenia Bractw Strzeleckich.

            Na Zjeździe Delegatów w Szamotułach w 1999 delegaci podejmują uchwałę ustanawiającą św. Sebastiana patronem polskich bractw kurkowych. Tenże Zjazd podejmuje uchwałę o zwołaniu Nadzwyczajnego Zebrania Delegatów celem ustanowienia nowego statutu organizacji. Odbywa się on 27 listopada 1999 r we Wrocławiu, i delegaci podejmują

uchwałę o zmianie Statutu Zjednoczenia.

            W kwietniu 2000 roku na posiedzeniu Zarządu podjęto uchwałę o restytuowaniu okręgu Bydgoskiego.

            W czerwcu 2000 roku na IX Kongresie Delegatów Zjednoczenia przedstawiciele

bractw wybierają nowy Zarząd.

            Od wiosny 1992 roku jest ono członkiem Europejskiej Federacji Historycznych

Bractw Strzeleckich (EGS). Polscy bracia brali udział w europejskich spotkaniach: w 1992 w

22 Genk (Belgia), w 1994 w Medebach (Niemcy), w 1996 w Haakcbergen (Holandia) w 1998 w Krakowie , a w 2000 w Gareel (Niemcy). W listopadzie 2001 ok. 300 osobowa grupa braci i ich rodzin uczestniczyła w pielgrzymce do Ojca św., który przyjął europejskich strzelców

kurkowych na specjalnej audiencji.

            Polskiemu Zjednoczeniu powierzono organizację europejskiego spotkania, które odbyło się w 1998 r. w Krakowie. Aktualnie Zjednoczenie zrzesza 78 bractw przynależnych organizacyjnie do 9 okręgów: bydgoskiego, centralnego, krakowskiego, leszczyńskiego, ostrowskiego, poznańskiego, pomorskiego, śląskiego i szamotulskiego.

            W październiku 2009 roku Kongres Zjednoczenia odbył się w Lidzbarku Welskim. Lidzbarskie Bractwo Kurkowe.